अचम्मको उखान

कुनै दिन जब सभासद्हरुले खचाखच भरिएको बादशाह अकबरको राजसभामा वीरबल पुगेर बादशाहलाई सलाम बजाई आफ्नू आसनमा बसे तब बादशाहले उनलाई, ‘वीरबल ! मैले यौटा उखान सुनेको छु, त्यसको अर्थ बताऊ त !’ भनी सोधे । बादशाहको त्यस्तो सुक्ति सुनेर वीरबलले, ‘कहिबक्सियोस्, के हो ?’ भनी विन्ती गरे । तब बादशाह अकबरले भने—
    मास्तिर ढक्कन तलतिर ढक्का वीचमा खरबुजा । मईन स्याँगिले स्वयं काटिने के होला अर्थ बुझा !! यस्तो अचम्मको उखान सुनेर वीरबलले चकित हँदै, पृथ्वीनाथ अहिल्यै ठाडठाडै त यसको अर्थ बताउन म असमर्थ छु, यदि हजुरले केही समय दिइबक्से शायद बताउन सकँुला, भनेर चुपलागे । तब बादशाहले, ‘अच्छा ठीक छ, कुनै हर्जा छैन,केही समय पछि नै बताए पनि हुन्छ’ भने ।
त्यस दिनको सभा सकिएपछि सबै भारदारहरु घरघराँ गए, बिचरा वीरबलचाहिँ उखानको अर्थ जान्ने विचारमा रङमङिदै यौटा गाउँतिर लागे । साँझ पख भैसकेको थियो । भोकै प्यासै दइ अढाई घण्टाको हिँडाइले उनी लखनतरान भैसकेका थिए । बल्ल—बल्ल यौटा गाउँमा पुगे । गाउँको छेउमा वस्तुभाउ भएको तर मान्छे कोही नरहे जस्तो आँगनमा घुसे । त्यस घरको दलानमा कुनै केटी बेलुकाको खाना पकाइरहेकी थिई । आँगनमा उभिएर, के गरिरहेकी नानी ? भनेर वीरबलले सोधे । उस केटीले उरन्ठ्याउलो उत्तर दिई—‘म छोरी पकाउँछु, आमा जलाउँछु ।’ फेरि वीरबलले सोधे, ‘तिम्रा बाबा के गर्दै छन् ?’ कन्याले उत्तर दिई, ‘बाबा त माटोमा माटो मिलाउन जानुभएको छ ।’ फेरि वीरबलले सोधे, तिम्री आमा कहाँ हुनुहन्छ नि ?’ झट्ट कन्याले उत्तर दिई, ‘एकुनओटालाई दुओटा बनाउन जानु भएको छ ।’
    आफ्ना सोझा प्रश्नका त्यस्ता बटारिएका उत्तर सुनेर वीरबल एकदम घड्बडाए यत्तिकैमा त्यस केटीका आमाबाबु पनि टुप्लुक्क आइपुगे । साँझ मा घर आएका पाहुनालाई गर्नुपर्ने सोधखोज गरीवरी दलानमा बिछ्याइएको आसनमा स्वागतपूर्वक बसाइसकेपछि र आफू हरु पनि बसिसकेपछि वीरबलले उनीहरुलाई आफू आएर केटीलाई सोधेका कुरा र उसबाट पाएका अनौठा उत्तरहरु सबै सुनाए । सबै सुनिसकेपछि त्यस केटीका पिताजीले भने, ‘ठिकै त छ, यो मेरी छोरी अरहरको दाल पकाइरहैकी छ र उसकै डण्डी बालिरहेकी छ । यसैकारण उसले; म छोरी पकाउँछु आमा जलाउँछु’ भनेकी हो । यता मचाहिँ आफ्नै बन्धुको लाश दाहसंस्कार गर्न गएको थिएँ अर्थात प्राणहिन त्यस शरीररुपी माटोलाई माटो मै मिलाउन गएको थिएँ र उसकी आमा दाल दल्न गएकी थिई अर्थात एकुनओटालाई दुइओटा बनाउन गएकी थिई ।
    त्यति सानी केटीको र उसका बाबुको कुरो र कुराकानी गर्ने रंगढंग देखेर ‘यो परिवार साँच्चै नै बुद्धिमान परिवार रहेछ’ भन्ने वीरबलले  सोचे । यिनीहरुको कुरो सुन्दा यो परिवारै उखानिया परिवार रहेछ भनिठानेका वीरबलले बादशाहका उखानको मतलब यिनसँगै पो सोधूँ कि क्या भन्ने ठानी आफू रन्थनिएर राजदरबाट हिँडेको सबै बेलिबिस्तार लाए । बादशाहको उखान वीरबलका मुखारविन्दबाट सुनेपछि ती किसानले भने, ‘अरे ! यति जाबो कुरा पनि बुझ्नुभएन ! यो कुन त्यस्तो गूढ अर्थ भएको उखान हो र ! यस उखानमा त सबै अर्थ उदाङ्गै छ । सुन्नुहोस्—‘मास्तिर र तलतिरका ढक्कन भनेको ‘आकाश र पृथ्वी हो । जसरी मइन तापरुप गर्मीले पग्लिन्छ त्यसरी नै प्राणी पनि समयरुपी सूक्ष्म कीटाणुले जर्जरिएर अथवा विषम अयुक्त खान—पानबाट उब्जिएका तगडा कीटाणुले ठहरै मर्छ ।’
    किसानका कुरोले वीरबल असाध्यै खुृशीभए र उसलाई प्रशस्त इनाम दिएर भोलिपल्टै आफ्नु घरतिर फर्के । अर्को दिन राजसभामा पुगेर आफ्नू आसन ग्रहण गरिसकेपछि बादशाहलाई उनका उखानको मतलब बुझाए । वीरबलले दिएको समूचित उत्तरले बादशाह गद्गद् भएर प्रशस्त इनाम बक्सिस् दिए ।